Koncepcja smart villages. Przykłady z Polski

Na stronie Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN pojawiła się publikacja mojego współautorstwa Koncepcja smart villages. Przykłady z Polski, którą wydaliśmy przy współudziale KSOW.

Przemiany na obszarach wiejskich oraz szeroko pojęte problemy rozwoju tych rejonów są przedmiotem analiz naukowych i ożywionej od wielu lat debaty publicznej. Toczące się dyskusje wynikają z refleksji dotyczącej wzrostu efektywności działań polityk rozwoju obszarów wiejskich oraz poszukiwania nowych podejść do ich programowania na poziomie lokalnym. Są one również efektem rosnącego poczucia, że konieczna jest nie tylko efektywniejsza realizacja celów zrównoważonego rozwoju, ale też zmniejszanie dysproporcji w wymiarze społecznym i ekonomicznym pomiędzy wsią a miastem. Wśród pojawiających się wyzwań w ostatniej dekadzie na pierwszy plan wysuwa się problem przechodzenia ku społeczeństwu informacyjnemu, jednak należy podkreślić, że zachodzące zmiany zależą od globalnego rozwoju technologicznego i cyfrowego. Znaczenie tych przemian na obszarach wiejskich uzmysławia fakt, że zamieszkiwane są one przez około 1/4 społeczeństwa Unii Europejskiej. W Polsce odsetek ten jest znacznie wyższy i wynosi 40%. Uświadomienie sobie tego pozwala przyjąć, że przystosowanie się do przeobrażeń nie może być traktowane jako sposobność, ale konieczność, ponieważ coraz więcej aktywności realizowanych jest w świecie wirtualnym. Znaczenie technologii cyfrowo-komunikacyjnych wzmocniła w ostatnich miesiącach pandemia COVID-19, która część działań przeniosła w sferę wirtualną. Wyposażanie mieszkańców wsi w umiejętności cyfrowo-komunikacyjne pozwoli na „zmniejszanie” odległości, a tym samym zwiększanie dostępności do dóbr i usług, szczególnie publicznych. W tym kontekście technologie informacyjno-komunikacyjne traktowane są jako szansa na przezwyciężenie trudności rozwojowych. Ich wykorzystanie jest jednak zależne od dostępności Internetu na danym obszarze. Jego brak lub słaby zasięg pozbawia wybrany teren szans na rozwój oparty na smart technologiach czy smart inicjatywach.

W wymiarze lokalnym znaczenia nabierają nie tylko technologie cyfrowe, ale również działania, które zmierzają do poprawy szeroko pojętych warunków życia mieszkańców wsi, także w skali mikro. W tych przeobrażeniach szczególną wartość ma człowiek i jego umiejętności oraz poczucie, że bierne czekanie na nadejście zmian nie ma większego sensu. W tym też kontekście technologia może być co najwyżej narzędziem, gdyż głównym czynnikiem poprawy poziomu i jakości życia stają się kompetencje ludzkie. Dobrze rozpoznane lokalne zasoby ludzkie stanowią podstawę innowacji społecznych, a w konsekwencji konstytuują wzrost odporności obszarów wiejskich pozwalając rozwiązać problemy, przed którymi stoją lokalne społeczności. Tak rozumiana transformacja ku społeczeństwu informacyjnemu ma istotnie szerszy kontekst niż technologie cyfrowo-komunikacyjne i obejmuje szereg zagadnień o charakterze społecznym i rolno-środowiskowym.

Proponowana przez Unię Europejską koncepcja rozwoju obszarów wiejskich zwana smart villages (SV), kierowana jest przede wszystkim do wsi, które „upadają” z powodu oddalenia i postępującej depopulacji. Pierwsza i najczęściej powielana definicja inteligentnych wsi pochodzi z 2017 r. z dokumentu dotyczącego działań podejmowanych w Unii Europejskiej na rzecz tej idei. Smart villages określa się te wsie (społeczności lokalne, regiony), które wykorzystują technologie cyfrowe i innowacje w swoim codziennym życiu, poprawiając w ten sposób jego jakość, polepszając standard usług publicznych i lepiej wykorzystując zasoby lokalne. Można zatem stwierdzić, że Unia Europejska proponuje wsparcie rozwoju obszarów peryferyjnych oparte na technologiach cyfrowych i smart innowacjach. Włączając się w dyskusję nad formułowanymi dopiero założeniami koncepcji, chcieliśmy zastanowić się, czy te obszary mają warunki do rozwoju opartego na smart rozwiązaniach. Wyszliśmy bowiem z założenia, że smart villages zaczyna się tam, gdzie powstaje refleksja nad wykorzystaniem technologii cyfrowych do stworzenia przestrzeni, w której liderom lokalnego rozwoju łatwiej jest uwzględnić potrzeby i możliwości swoich mieszkańców. Przyjęcie takiego podejścia pozwala zastanawiać się, jakie elementy są w tym procesie niezbędne. Chcąc udzielić odpowiedzi, dokonaliśmy identyfikacji wybranych polskich przykładów oraz wyzwań i mechanizmów rozwoju smart villages.  

Identyfikacja przykładów smart villages, a następnie pogłębione badania zrealizowanych inicjatyw stanowią ważny etap zmierzający do zrozumienia całościowej koncepcji. Przesłanką do podjęcia tej tematyki było przekonanie o jej wadze zarówno w kontekście teoretycznym, jak i aplikacyjnym. Dlatego też postanowiliśmy zrealizować dwa cele – poznawczy i aplikacyjny, szukając odpowiedzi na pytania:   1. Jak rozumiane jest pojęcie smart villages przez różne grupy mieszkańców wsi (inicjatorów, beneficjentów i władze lokalne)?   2. Jakie mechanizmy oddziałują na demarginalizację obszarów wiejskich?   3. W jaki sposób zaprogramować wsparcie smart villages w kolejnych latach?  4. Jakie są niezbędne zasoby do realizacji smart inicjatyw?  5. Jaki jest wpływ rozwiązań inteligentnych na otoczenie?   6. Co gwarantuje trwałość rozwiązań? 7. Czy koncepcje smart villages i smart city są znaczeniowo pokrewne?

Identyfikując te problemy, a także opisując rozwiązania już istniejące, chcemy  zrealizować cel aplikacyjny wskazując rozwiązania, które stałyby się swoistym  benchmarkingiem dla innych regionów, powiatów, gmin czy sołectw. Zaznaczając, że ciągle potrzebne jest poszukiwanie rozwiązań, które mogą stanowić przykład dla innych wsi, oraz pamiętając o ograniczeniach lokalnych związanych z posiadanymi zasobami. Cel poznawczy sprowadza się do uzyskania wiedzy o koncepcji smart villages.

Struktura książki jest konsekwencją założeń metodologicznych i wynika z celów projektu badawczego. Składa się z części teoretyczno-metodologicznej oraz empiryczno-opisowej. W rozdziale pierwszym opisano koncepcję smart villages i zaprezentowano jej drogę od idei do instrumentu rozwoju. Przedstawiono przesłanki pokazujące, że idea ta ma wszelkie cechy koncepcji naukowej, jednocześnie podkreślając jej znaczny potencjał praktyczny. Scharakteryzowano motywy wdrażania koncepcji wskazując na pięć czynników, jakie napędzają powstawanie inteligentnych rozwiązań na obszarach wiejskich: reakcję na wyludnianie i zmiany demograficzne, poszukiwanie lokalnych rozwiązań w sytuacji cięcia wydatków publicznych i centralizacji usług publicznych, wykorzystanie powiązań między małymi a dużymi miastami, zwiększanie roli obszarów wiejskich w przechodzeniu na niskoemisyjną gospodarkę w obiegu zamkniętym, wspieranie transformacji cyfrowej. Wskazano również na proces marginalizacji obszarów wiejskich zwany „błędnym kołem upadku wsi”. Opisano, w jaki sposób koncepcja SV wdrażana jest w polityce Unii Europejskiej, powołując się na wybrane działania i dokumenty unijne. W rozdziale przedstawiono też wyzwania, jakie stoją przed koncepcją dla poprawy jakości życia tworząc bardziej odporne struktury społeczne wykorzystujące dostępne zasoby i narzędzia. Dokonano ponadto porównania koncepcji smart villages z koncepcją smart city i wskazano podobieństwa oraz różnice między nimi.

W rozdziale drugim zaprezentowano koncepcję badań terenowych. Szczegółowo wyjaśniono organizację i metodologię tychże badań, a także omówiono podstawy doboru zarówno badanej grupy docelowej, jak i gmin biorących udział w badaniu, uzasadniając celowy wybór dziesięciu gmin. Przedstawiono również scenariusze indywidualnych wywiadów pogłębionych z podziałem na trzy grupy badawcze, po czym dokonano charakterystyki gmin oraz inicjatyw, które zostały w nich zrealizowane.

W rozdziale trzecim wskazano na kontekstowość inicjatyw i wzajemne ich przenikanie się. Zwrócono uwagę, że dokonany podział na rozwiązania infrastrukturalne i technologiczne, społeczne oraz rolno-środowiskowe jest podziałem umownym. W każdym przypadku przedstawiono przesłanki zrealizowanych inicjatyw, omówiono przebieg ich realizacji oraz ich efekty i trwałość. Wskazano również na znaczenie poszczególnych grup zasobów podczas realizacji pomysłów. Ważną częścią poszczególnych podrozdziałów była próba zdefiniowania kontekstów realizacji inicjatyw smart villages – technologiczno-infrastrukturalnego, społecznego i rolno-środowiskowego.

W rozdziale czwartym zaprezentowano podobieństwa i różnice w pojmowaniu pojęcia smart villages w poszczególnych grupach respondentów. Było to szczególnie istotne z punktu widzenia realizacji celów projektu. Wśród badanych grup wyróżniono inicjatorów, beneficjentów oraz władzę lokalną. Ponadto w rozdziale opisano przesłanki podejmowanych inicjatyw w wybranych gminach. Zwrócono uwagę na proces włączania społeczności lokalnej i przebieg współpracy pomiędzy badanymi grupami. Pokazano wpływ przedsięwzięć na otoczenie, a także przeszkody w ich realizacji. Ważnym zagadnieniem poruszonym w rozdziale było również zaprezentowanie pomysłów na wsparcie lokalnych liderów.

Ostatni rozdział, który zastępuje tradycyjne podsumowanie, składa się z dwóch części. W pierwszej części wskazano, dlaczego warto kreować smart rozwiązania. Procesy depopulacji oraz starzenia się społeczeństwa powodują, że wsie stają przed nowymi wyzwaniami. I w tym kontekście istotne jest kreowanie nowych inteligentnych rozwiązań, które zaspokoją potrzeby mieszkańców przy jednoczesnym poszanowaniu idei zrównoważonego rozwoju. W drugiej części przedstawiono rekomendacje dla rozwoju koncepcji smart villages w Polsce wypracowane podczas realizacji projektu.

Książka jest rezultatem projektu badawczego realizowanego w ramach Planu Operacyjnego na lata 2020–2021 Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie w zakresie Jednostki Centralnej Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich pn. „Pogłębione badanie smart villages w Polsce – wybrane przykłady”, w ramach Priorytetu 1. Ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie i leśnictwie oraz na obszarach wiejskich. Motywacją do jej napisania był konkurs Moja SMART wieś przeprowadzony w 2019 r. przez Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Konkurs zainspirował nas również do dalszych pogłębionych badań wybranych inicjatyw.

Publikację kierujemy do osób pochodzących z różnych środowisk, które szukają informacji na temat idei smart villages – przedstawicieli środowisk samorządu terytorialnego, pracowników samorządowych czy liderów lokalnych, którzy są „motorem napędowym” potrafiącym rozruszać społeczność lokalną. Książka może być również przydatna mieszkańcom wsi, bo to od nich zależy, jak będzie się na niej żyło. Tematyka poruszana w książce wpisuje się w aktualnie trwającą dyskusję na temat smart villages, tym bardziej że w nowym okresie programowania unijnego przewiduje się środki dofinansowania dla obszarów wiejskich w ramach programu Smart Villages do roku 2027. Zależało nam na pokazaniu różnych inicjatyw oraz smart rozwiązań i spopularyzowaniu wybranych w tym zakresie praktyk. Czytelnik znajdzie w książce sugestie i pomysły, które może modyfikować czy udoskonalać, ale przede wszystkim – dostosowywać do potrzeb własnych i społeczności lokalnej. Liczymy, że będzie to inspiracja dla osób mających jeszcze wątpliwości, czy w ogóle warto rozpoczynać tego typu inicjatywy. Jej zaletą jest połączenie rozważań teoretycznych z doświadczeniami praktycznymi, które nabyliśmy podczas organizowanego konkursu Moja SMART wieś, a także w czasie trwania badań pogłębionych w wybranych gminach.

W przekonaniu autorów książka nie wyczerpuje problematyki smart villages. Jest formą zaproszenia do dalszego pogłębiania tejże tematyki oraz poszukiwania rozwiązań, które mogą przyczynić się do poprawy jakości życia na obszarach wiejskich. Jest też z jednej strony formą benchmarkingu pokazującą przykłady rozwiązań już istniejących, z drugiej zaś – formą zachęcenia do poszukiwania własnych recept zmierzających do tworzenia obszarów inteligentnych/kreatywnych. Publikacja stanowi próbę analizy koncepcji smart villages na różnych płaszczyznach i ukazania jej znaczenia we współczesnym cyfrowym świecie. Jej celem jest pokazanie, że rozwiązania nie muszą mieć charakteru kosztochłonnych inwestycji, ale również – a może przede wszystkim – mikrorozwiązań poprawiających sytuację mieszkańców wsi. 

Pozycja „Koncepcja smart villages. Przykłady z Polski” jest uzupełnieniem badań już prowadzonych w Polsce m.in. przez Oskara Wolskiego (2018), Marcina Wójcika (2018), Magdalenę Zwolińską-Ligaj, Danutę Guzal-Dec i Mieczysława Adamowicza (2018), Ryszarda Kamińskiego i Leszka Leśniaka (2019), Andrzeja Hałasiewicza (2020), Łukasza Komorowskiego i Monikę Stanny (2020), Mieczysława Adamowicza (2021), a także badań w Unii Europejskiej prowadzonych przez Veronikę Zavratnik i in. (2018), Simonę Stojanovą i in. (2021) czy też Evgenię Anastasiou i in. (2021).

Pragniemy podziękować wszystkim, którzy okazali nam życzliwość w trakcie zbierania informacji i podczas prowadzonych wywiadów, a w szczególności uczestnikom badań, którzy poświęcili swój czas, inicjatorom poszczególnych smart rozwiązań za wsparcie i pomoc udzieloną przy badaniach pogłębionych. Słowa podziękowania kierujemy również do prof. UR dr. hab. Tomasza Wojewodzica za recenzję monografii i cenne uwagi. 

cały plik do pobrania

http://www.irwirpan.waw.pl/polski/2021_Koncepcja_smart_villages-big.pdf