Marginalizacja a rozwój społeczny – między teraźniejszością i przeszłością

Już za chwileczkę… już za momencik…

Prezentowana publikacja powstała jako odpowiedź na dyskusje podjęte podczas spotkań środowiska naukowego zajmującego się problemem marginalizacji i wykluczenia społecznego, i stanowi spójną całość złożoną z dwudziestu trzech opracowań. Zaproponowano w niej rozważania nad szerokim tematycznie spektrum marginalizacji społecznej – od perspektywy poznawczej, poprzez historyczną, na wyzwaniach praktycznych kończąc. Stanowi ona próbę całościowego spojrzenia na wzajemne uwarunkowania i konsekwencje marginalizacji oraz rozwoju społecznego, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń polskich w kontekście współczesnym i historycznym. Celem, którym redaktorzy wraz z autorami sobie postawili, było podjęcie dyskusji nad poznawczym i praktycznym znaczeniem marginalizacji w rozwoju współczesnych społeczeństw.

Zróżnicowany charakter publikacji wynika z interdyscyplinarnego charakteru badań, łączącego pracowników naukowych związanych z ekonomią, polityką społeczną, socjologią, pracą socjalną, czy też historią i pedagogiką, które łączy tematyka wykluczenia lub/i marginalizacji. Potrzeba ciągłej dyskusji wynika z istoty poruszanej problematyki, która łączy dwie perspektywy podejścia naukowego – opisujący, pokazujący świat takim jaki jest, oraz poznawczy z aspiracją do zmian rzeczywistości i prób stawiania odpowiedzi na nurtujące pytania. W przedstawianej książce Czytelnik znajdzie szerokie spektrum tematów, potraktowanych z różnych perspektyw oraz wykorzystujących różne konteksty podejścia naukowego, co stanowi siłę tej publikacji.

Książka składa się z trzech części. Pierwszą z nich stanowią rozważania na temat marginalizacji w perspektywie wyzwań poznawczych. Otwierają ją dwa referaty dotyczące marginalizacji i wykluczenia społecznego, autorstwa znamienitych badaczy – Henryka Samsonowicza i Janusza Sztumskiego. Henryk Samsonowicz przedstawia oryginalną refleksję na temat marginalizacji i ekskluzji w kontekście historycznym wraz ze wskazaniem różnic definicyjnych. Wykorzystując osiągnięcia francuskiej szkoły „Annales” i jej współczesną refleksję, stawia tezę, że nie jest możliwy taki rozwój społeczeństwa, który umożliwiałby uzyskanie dla wszystkich jednostek pożądane miejsce w życiu. Z kolei Janusz Sztumski próbuje dokonać koncepcyjnego rozliczenia zjawisk marginalizacji i wykluczenia, zwracając uwagę na konieczność rozróżnienia obu pojęć. Rozszerzeniem tych rozważań jest artykuł Piotra Sałustowicza dotyczący prekarności, prekariatu oraz wykluczenia społecznego, w którym autor dokonuje szerokiego przeglądu literatury przedmiotu, podejmując się próby kompleksowego ujęcia zachodzących procesów rodzącego się poczucia niepewności zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Uzupełnieniem tych rozważań jest opracowanie Sławomira Kalinowskiego, dotyczące niepewności pracy w perspektywie uberyzacji gospodarki, w którym wskazane zostały zmiany zachodzące na rynku pracy, w tym rosnąca niepewność. Stanowi on punkt w dyskusji na temat prekaryzacji rynku, wynikającej z coraz mniejszej pewności zatrudnienia. Poznawcze wyzwania marginalizacji dopełnia artykuł Felicjana Byloka dotyczący przejawów marginalizacji na rynku konsumenckim, w którym autor zastanawia się nad specyfiką wykluczenia z konsumpcji niezwykle ważnej grupy społecznej, a mianowicie osób starszych. Kolejne opracowanie dotyczy spółdzielni socjalnych w perspektywie szans dla wykluczonych, autorstwa Zofii Chyry-Rolicz, w której autorka podkreśla znaczenie spółdzielni socjalnych jako swoistego rodzaju przedsiębiorstw nienastawionych na zysk, a także zwraca uwagę na potrzebę kreowania nowoczesnych liderów społecznych. W artykule Edyty Pietrzak została poruszona kwestia peryferii i marginaliów sfery publicznej, autorka zauważa, że niewygodne problemy społeczne przesuwane są ze sfery publicznej do prywatnej, co rodzi konsekwencje zarówno dla życia w wymiarze indywidualnym, jak i całych zbiorowości. Kolejny artykuł, autorstwa Agnieszki Kalbarczyk, dotyczy aktualności relatywnej i konsensualnej koncepcji ubóstwa. Autorka przedstawia w nim zarówno relatywną, jak i konsensualną koncepcję biedy, a następnie wskazuje na ich praktyczne zastosowania. Wskazuje również na deprywację potrzeb oraz sposoby dążeń do uczestnictwa w życiu społecznym. Część pierwszą zamyka artykuł autorstwa Łukasza Remisiewicza dotyczący udostępniania przestrzeni jako wyznacznika dyskretnej marginalizacji osób niepełnosprawnych.

Drugą część książki stanowią rozważania na temat historycznych wymiarów marginalizacji i marginesu społecznego. Dostrzeżenie niewystarczającego uczestnictwa w życiu społecznym i ekonomicznym części osób i grup społecznych w przestrzeni historycznej pozwala ujrzeć przyczyny deficytu uczestnictwa w teraźniejszości.  Otwiera go artykuł Mateusza Rodaka, stanowiący szczegółową analizę zachowań i opis kobiet złodziejek w międzywojennej Warszawie. Autor pokazuje losy międzywojennych szopenfeldziarek, doliniarek, jak i włamywaczek, na tle ówczesnej Warszawy i uwarunkowań historyczno-gospodarczych. Kolejny artykuł dotyczy polskiej podkultury więziennej w perspektywie teraźniejszości i przeszłości, autorstwa Leszka Wieczorka. W opracowaniu tym autor szczegółowo omawia drogę do przestępczości oraz jej skutki. Kolejne opracowanie – Bożeny Płonki-Syrokiej, dotyczy zagrożenia chorobami zakaźnymi o charakterze masowym w kontekście uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Problem przemian społecznych lat 70. w Polsce, podjął w swoich rozważaniach Radosław Domke, który wskazał na sytuację robotników, z uwzględnieniem ich sfery materialnej oraz stopnia deprywacji potrzeb. Uzupełnieniem tej części są opracowania dotyczące księży-patriotów, jako elementu marginesu Kościoła, autorstwa Marty Cichockiej, kobiet w walce z marginesem oraz Ligi Kobiet na Pomorzu Środkowym w okresie PRL, opracowanej przez Jarosława Gorącego, oraz ekstremistycznej rumuńskiej prawicy politycznej, którą omówił Henryk Walczak.

Ostatnią część książki stanowią wyzwania praktyczne oraz ich wpływ na rozwój współczesnych społeczeństw. Autorzy tych opracowań wskazują grupy osób, miejsca oraz sytuacje prowadzące do wykluczenia i marginalizacji. Artykułem otwierającym tę część jest opracowanie Kazimiery Król, która podejmuje problem handlu ludźmi do żebractwa w Polsce i w Europie.  Autorka przedstawia uwarunkowania i zróżnicowanie form oraz ewolucje socjotechnik żebraczych. Zwraca uwagę na wybrane aspekty zapobiegania i zwalczania zjawiska handlu ludźmi. Artykuł ten stanowi pomost między wyzwaniami historycznymi, a praktycznymi, wskazując na mechanizmy przestępczości zorganizowanej związanej z handlem ludźmi i ich przemianami w teraźniejszości i przeszłości. W tej części została również omówiona instytucja pieczy zastępczej wraz z problemem dziedziczenia statusu społecznego przez dzieci (Marta Danecka). Autorka zwraca uwagę na społeczne konsekwencje rozwiązań systemowych oraz roli pomocy w wybranych modelach polityki społecznej oraz państwa opiekuńczego. W kolejnym opracowaniu, autorstwa Teresy Słowik, poruszono kwestie wykluczenia i dyskryminacji w systemie edukacji młodzieży wiejskiej i małomiasteczkowej. Autorka zwraca uwagę na rolę rodziny oraz szkoły w przeciwdziałaniu wykluczeniu i dyskryminacji badanej młodzieży. Kolejny artykuł, autorstwa Przemysława Pawła Grzybowskiego, przenosi Czytelników do Amazonii peruwiańskiej. Autor poddaje refleksji problematykę wykluczenia i marginalizacji w Belen, opisując je jako miejsce przeklęte, gdzie skala wykluczenia i marginalizacji oraz reprodukowanie wzajemnych podziałów pogłębiana jest przez brak wizji instytucji rządowych. Ostatnie trzy artykuły dotyczą trzech grup w sposób szczególnie narażonych na dyskryminację – osób żyjących z HIV/AIDS, chorych psychicznie oraz narkomanów. W pierwszym z nich, Jolanta Wojciechowska wskazuje kierunki wsparcia i pomocy pracownika socjalnego w przeciwdziałaniu marginalizacji osób żyjących z HIV/AIDS. W drugim, Barbara Rdzanek przedstawia mechanizmy stygmatyzacji i wykluczenia osób chorych psychicznie. Ostatni zaś, autorstwa Marty Wilk, przedstawia profilaktyki wykluczenia społecznego narkomanów.